Fortepiany zaliczamy do rodziny chordofonów klawiszowych czyli instrumentów, w których źródłem dźwięku jest drgająca struna. Jego nazwa to splot dwóch włoskich słów: “forte” czyli “głośno” oraz “piano” to jest “cicho”. Te słowa znajdowały się w nazwie pierwszego powstałego na świecie fortepianu (z roku 1709 lub 1711): “Gravicembalo col piano e forte”, co oznacza “klawesyn z możliwością grania cicho i głośno”.
Struny w fortepianie są rozłożone na stalowej płycie, a dźwięk wydobywa się poprzez uderzenie w nie młoteczkami pokrytymi filcem. W zależności od siły uderzenia w klawisz, na klawiaturze fortepianu wydobywany jest dźwięk o odpowiedniej dynamice i tuż po odbiciu młoteczka od strun, zatrzymuje się on wyżej lub niżej. Taki mechanizm pozwala na szybkie powtarzanie tego samego dźwięku czyli repetycję. Główne różnice pomiędzy fortepianem a pianinem to:
Klawisze fortepianu są wykonane z drewna, na które dawniej nakładano okładzinę wykonaną z kości słoniowej w przypadku klawiszy białych oraz drzewa hebanowego dla klawiszy czarnych. Obecnie stosuje się głównie różnego rodzaju plastik oraz plexi.
Produkowane w dzisiejszych czasach fortepiany różnią się pod względem długości ich skrzydła, nazywanego również ogonem. Na przestrzeni wielu dziesięcioleci, producenci fortepianów starali się stworzyć jak najkrótszy instrument, jednak akustyczne właściwości strun nakładają w tym temacie ograniczenia co do minimalnej długości. Z kolei szerokość fortepianu jest uwarunkowana ilością (przeważnie 88) oraz standardową szerokością klawiszy i wśród nowoczesnych fortepianów oscyluje ona pomiędzy 140 a 145 cm. Ze względu na długość fortepiany dzielmy na:
Wielkość fortepianu wpływa bezpośrednio na jego dźwięk. Zasady akustyki są pod tym względem niemożliwe do przeskoczenia. Generalna zasada mówi o tym, że im niższy wydobywamy dźwięk, tym struna musi być dłuższa, czyli płyta rezonansowa musi być większa. O ile w fortepianach domowych czy też gabinetowych jest dopuszczalny kompromis pomiędzy oszczędnością miejsca a jakością barwy dźwięku, o tyle taka sytuacja nie może mieć miejsca w przypadku instrumentu koncertowego lub podczas nagrywania w studio.
Fortepian i pianino akustyczne to dwa bardzo spokrewnione instrumenty, ale różnią się między sobą w kilku kluczowych aspektach konstrukcyjnych, brzmieniowych i funkcjonalnych. Główna różnica między nimi dotyczy układu strun i mechanizmu młoteczkowego, który wpływa na rozmiary, brzmienie, a także możliwości artystyczne obu instrumentów. W fortepianie struny są ułożone poziomo, co oznacza, że cała konstrukcja jest większa i bardziej rozległa. Daje to młoteczkom więcej przestrzeni na swobodny ruch, co przekłada się na większą kontrolę nad dynamiką oraz większe możliwości kształtowania dźwięku. Dzięki temu fortepian pozwala na bogatszą artykulację dźwięków, od bardzo delikatnych pianissimo po potężne fortissimo. Pianino, z kolei, ma struny rozpięte pionowo, co czyni je bardziej kompaktowym i zajmuje mniej miejsca. W rezultacie mechanika pianina, choć precyzyjna, nie oferuje tak dużych możliwości wyrażania dynamiki jak fortepian.
Pod względem brzmienia fortepian wyróżnia się głębszym, pełniejszym dźwiękiem. Jego większa obudowa, poziomo rozpięte struny i bardziej rozbudowany mechanizm młoteczkowy sprawiają, że każdy dźwięk ma więcej rezonansu i przestrzeni do wybrzmiewania. Pianino, choć często również brzmi ciepło i bogato, nie osiąga tej samej skali donośności ani przestrzenności brzmienia co fortepian. W praktyce oznacza to, że fortepian idealnie nadaje się do wykonywania muzyki w większych salach, gdzie konieczne jest wypełnienie dźwiękiem całej przestrzeni, podczas gdy pianino sprawdza się w mniejszych pomieszczeniach, takich jak salony, pokoje ćwiczeń, czy mniejsze sale koncertowe. Fortepian, dzięki swojej większej masie i bardziej rozbudowanemu rezonansowi, potrafi generować dźwięk o znacznie większej głośności, co sprawia, że w wielu przypadkach nie wymaga dodatkowego nagłośnienia, nawet na większych scenach.
Warto również wspomnieć o co raz bardziej popularnych fortepianach akustyczno-cyfrowych produkowanych przez firmę Yamaha pod nazwą silent piano. Jak sugeruje sama nazwa, silent piano pozwala na ciche granie, bez kompromisów w jakości dźwięku, co czyni je idealnym rozwiązaniem dla osób, które chcą ćwiczyć lub koncertować w warunkach wymagających zachowania ciszy. Kluczową funkcją tego rodzaju fortepianów jest możliwość przełączania pomiędzy trybem akustycznym a trybem cyfrowym, w którym dźwięk nie jest generowany przez uderzenie młoteczków w struny, ale przez zaawansowane czujniki i procesory dźwiękowe.
Kiedy tryb silent jest aktywowany, fortepian przechodzi w tryb cyfrowy. Praca młotków, które normalnie uderzają w struny, zostaje wstrzymana, a ich funkcje przejmują specjalnie zaprojektowane czujniki ruchu klawiszy. Te czujniki są niezwykle precyzyjne i rejestrują każdy najmniejszy ruch klawisza, co pozwala na odtworzenie pełnej dynamiki gry, z uwzględnieniem siły nacisku, artykulacji oraz szybkości, z jaką klawisze są wciskane. Sygnały z czujników są następnie przesyłane do zaawansowanego modułu brzmieniowego, który generuje dźwięk na podstawie próbek najwyższej jakości nagranych fortepianów koncertowych. Dzięki temu, grając na fortepianie w trybie silent, muzyk nadal doświadcza realistycznego, pełnego i bogatego brzmienia, które odpowiada rzeczywistemu dźwiękowi fortepianu akustycznego, ale może być odsłuchiwane przez słuchawki, co pozwala grać o dowolnej porze dnia i nocy bez przeszkadzania innym.
Fortepian jest niezastąpionym instrumentem dla filharmonii i dużych scen koncertowych, a jego konstrukcja idealnie wpisuje się w potrzeby wielkich sal koncertowych. W kontekście filharmonii, gdzie liczy się zarówno akustyka, jak i precyzja wykonania, fortepian jest preferowanym wyborem ze względu na swoje bogate brzmienie, szeroką skalę dynamiczną oraz możliwości ekspresji. Jego donośność sprawia, że może on skutecznie wypełnić dźwiękiem całą salę koncertową, bez potrzeby stosowania dodatkowego nagłośnienia. Wynika to z konstrukcji fortepianu, w której większe struny basowe oraz odpowiednia płyta rezonansowa wzmacniają brzmienie instrumentu w sposób naturalny. Dźwięk fortepianu jest w stanie dotrzeć do każdego zakątka sali, nie tracąc przy tym na jakości ani klarowności. To właśnie dlatego fortepiany koncertowe, takie jak modele Steinway & Sons, Bösendorfer czy Yamaha, są standardowym wyposażeniem filharmonii na całym świecie.
Fortepian w filharmonii służy nie tylko do solowych występów pianistów, ale także jako ważny element w koncertach symfonicznych i kameralnych. Dzięki swojej potężnej skali dynamicznej i wyrazistemu brzmieniu, może z łatwością współbrzmieć z orkiestrą, nie znikając w gąszczu dźwięków innych instrumentów, co czyni go doskonałym partnerem do wszelkiego rodzaju koncertów fortepianowych, od klasycznych dzieł Beethovena i Mozarta, po współczesne kompozycje muzyki filmowej i jazzowej. W przypadku gry solowej fortepian jest zdolny do wyrażenia całego spektrum emocji, od delikatnych, niemal szeptanych melodii, po dramatyczne, potężne akordy, które wypełniają całą przestrzeń koncertową. Taka wszechstronność czyni fortepian jednym z najważniejszych i najbardziej uniwersalnych instrumentów w muzyce klasycznej.
Fortepian nie jest oczywiście zarezerwowany jedynie dla filharmonii. Z powodzeniem sprawdza się także w innych dużych przestrzeniach, takich jak teatry czy duże sceny koncertowe. W teatrze, gdzie często fortepian jest częścią orkiestry towarzyszącej występom aktorskim, jego donośne brzmienie wypełnia salę, tworząc tło muzyczne lub odgrywając kluczową rolę w scenach muzycznych. Jego szeroka skala dynamiczna pozwala na zróżnicowanie nastroju i ekspresji, co jest szczególnie ważne w spektaklach muzycznych czy operach. Fortepian świetnie sprawdza się również na dużych scenach koncertowych, gdzie może być używany zarówno do solowych występów, jak i jako część zespołów muzycznych. Jego potężne brzmienie doskonale współgra z innymi instrumentami, niezależnie od tego, czy towarzyszy mu orkiestra symfoniczna, kwartet smyczkowy, czy jazzowy big band.
Należy również podkreślić, że fortepiany koncertowe są zbudowane z myślą o intensywnym użytkowaniu na dużych scenach. Są one projektowane w taki sposób, aby mogły wytrzymać duże siły, jakie generują napięte struny i intensywna gra koncertowa. Ich mechanizmy są nie tylko wysoce precyzyjne, ale także niezwykle trwałe. Fortepiany, zwłaszcza te wykorzystywane w filharmoniach, wymagają regularnej konserwacji, strojenia i regulacji, aby zachować swoje idealne brzmienie i mechanikę. Profesjonalni technicy dbają o to, aby instrument był zawsze w doskonałym stanie, gotowy do występu na najwyższym poziomie.
